Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD) lub obsesyjno-kompulsyjne to poważne schorzenie psychiczne. Charakteryzujące się nawracającymi, niepożądanymi myślami (obsesjami) oraz przymusowymi czynnościami (kompulsjami). Sprawdź, skąd się biorą irracjonalne lęki, zachowania i jak sobie z nimi poradzić!
- Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjwe są klasyfikowane według systemu ICD-10 pod kodem F42, a w ICD-11 pod kodami 6B20–6B2Z.
- Przyczyny OCD są złożone. Mogą obejmować gm.in. enetykę, nieprawidłową pracę neuroprzekaźników, cechy osobowości oraz wpływy kultury, religii i wychowania.
- Główne objawy nawracające, natrętne myśli (obsesje) oraz przymusowe czynności (kompulsje) mające na celu złagodzenie lęku wywołanego przez obsesje.
- Obsesje mogą przybierać różne formy, takie jak lęk przed brudem, moralne i religijne obawy, obsesje związane z symetrią i porządkiem czy impulsy związane z agresją.
- Kompulsje obejmują powtarzane rytuały, takie jak mycie rąk, sprawdzanie czy zamknięto drzwi, czy liczenie.
- Leczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych polega na terapii poznawczo-behawioralnej oraz farmakoterapii.
Oficjalna nazwa w klasyfikacji ICD to zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne
Opisywane schorzenie ma wiele różnych określeń. Zaburzenia obsesyjno-komupulsyjne noszą skrót OCD, czyli obsessive-compulsive disorder. Ich kod systemie międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 to F42. W nowszej wersji ICD-11 niektóre schorzenia z tej grupy zostały wyodrębnione – zakres kodów to 6B20–6B2Z. Zgodnie z opracowaniem przygotowanym przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, lekarze będą wyróżniać:
- zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – 6B20;
- cielesne zaburzenie dysmorficzne – 6B21;
- węchowe zaburzenie odnoszące – 6B22;
- hipochondrię – 6B23;
- zbieractwo – 6B24;
- zaburzenie związane z powtarzanymi zachowaniami skoncentrowanymi na ciele – 6B25.
Z punktu widzenia większości pacjentów to kwestie głównie formalno-administacyjne, choć istotne m.in. przy wystawianiu L4 (wlicza się także zwolnienie lekarskie online) dla chorych. Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne ma mnóstwo potocznych lub alternatywnych nazw, takie jak nerwica natręctw, nerwica anankastyczna czy zespół anankastyczny. Za każdym z tych określeń kryją się nawracające, niepożądane myśli, obawy lub wątpliwości (obsesje), które prowadzą do wewnętrznego przymusu wykonywania określonych czynności lub rytuałów (kompulsji) w celu złagodzenia irracjonalnego lęku.
Możliwe przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
Zakres potencjalnych przyczyn jest niezwykle szeroki i może obejmować rozmaite czynniki. Etiologia zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych nie jest jednoznaczna i w pełni rozpoznana. Badania najczęściej wskazują na:
- genetykę – istnieją przesłanki, by uznać predyspozycje genetyczne do rozwoju zachowań obsesyjnych i kompulsyjnych. Osoby, których bliscy krewni mieli takie zaburzenie, częściej sami chorują;
- nieprawidłowa praca neuroprzekaźników, takich jak serotonina, dopamina i noradrenalina – pod wpływem chrób układowych, czynników biologicznych;
- wykształcone cechy osobowości – perfekcjonizm, niepewność czy skłonność do lęku;
- formacyjny wpływ kultury, religii, wychowania.
Do powstawania kompulsji i obsesji przyczyniają się także traumatyczne doświadczenia życiowe, długotrwały stres, wcześnie i błędnie rozwinięte poczucie odpowiedzialności za przeciwdziałanie zagrożeniom dla najbliższych, schorzenia ośrodkowego układu nerwowego. Każdy przypadek jest inny – psychiatra musi uzyskać jak największą wiedzę o tym, czego doświadcza i jak się zachowuje osoba cierpiąca na nerwicę natręctw. Im więcej informacji o kombinacji czynników, które przyczyniły się do rozwinięcia OCD, tym skuteczniejsza może być terapia.
Objawy nerwicy natręctw – nawracające obsesje i rytuały
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne charakteryzuje się występowaniem ciągle powracających, obsesyjnych myśli oraz czynności natrętnych, nazywanych również rytuałami lub kompulsjami. Obsesje to niepożądane, natrętne myśli, obrazy lub impulsy, które osoba z OCD odbiera jako niechciane i często postrzega jako nielogiczne – mimo tego wywołują silny lęk, a pacjent nie jest w stanie ich zignorować ani opanować, przez co wykonuje określone czynności lub rytuały, które w mniemaniu chorego zapobiegają ziszczeniu się jego obaw. Kompulsje mają na celu złagodzenie lęku wywołanego przez obsesje.
Cechą charakterystyczną nerwicy natręctw jest to, że osoba z OCD często doskonale zdaje sobie sprawę z irracjonalnego charakteru swoich obsesji lub kompulsji. W wyniku tego pacjent odczuwa wstyd i niechęć do dzielenia się swoimi doświadczeniami z innymi, co może prowadzić do izolacji społecznej i utrudniać proces leczenia. Objawy te mogą występować razem, ale w niektórych przypadkach zaburzenie może przebiegać z przewagą jednego z tych aspektów. Bez względu na przebieg i charakter natrętnych myśli lub przymusowych czynności, nie należy unikać kontaktu z bliskimi czy pomocy lekarzy.
Natrętne myśli, obsesje w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych
Istnieje wiele rodzajów obsesji. Niepokojące, własne myśli przybierają różne formy:
- obsesja czystości – silny lęk przed brudem, zarazkami, bakteriami, chorobami etc. Prowadzić do nadmiernej troski o higienę i unikania sytuacji, w których istnieje „ryzyko zanieczyszczenia”;
- obsesje moralne i religijne – natrętne, często bluźniercze i obsceniczne myśli związane z grzechem, winą, niemoralnymi zachowaniami i wykroczeniami przeciwko własnym przekonaniom;
- obsesje związane z symetrią i porządkiem;
- nierealizowane, natrętne impulsy związane z agresją, publiczną kompromitacją. Pacjent myśli o krzywdzeniu innych lub siebie, choć nie ma żadnych intencji, aby to zrobić.
Jednym z najczęstszych objawów zaburzeń obsesyjno-kompusywnych jest natrętna niepewność, która pojawia się w wielu różnych, codziennych sytuacjach. Przykładowo chory odczuwa obawę, czy przypadkiem nie zrobił czegoś niebezpiecznego lub w nieprawidłowy sposób. Dotyczy to m.in. zamknięcia drzwi, wyłączenia gazu czy żelazka, zakręcenia wody itp. Obsesje często są intensywne, nasilają się z czasem i prowadzą do kompulsji. Praktycznie zawsze są przeżywane przez daną osobę jako przykre, wstydliwe, absurdalne i niechciane.
Inne obsesje, objawy OCD związane z lękami i napięciem emocjonalnym
Natrętne, nawracające myśli w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych często dotyczą również takich aspektów, jak:
- życie seksualne – fantazje o nieodpowiednich czy nieakceptowanych zachowaniach seksualnych, często sprzecznych z prawem i własnymi wartościami;
- zdrowie – obsesje somatyczne, obawa przed bólem, chorobami i innymi problemami zdrowotnymi;
- liczby i przesądy – określone cyfry, sekwencje liczb oraz okoliczności są uznawane przez chorego za szczególnie ważne, symboliczne, szczęśliwe lub pechowe;
-
ruminacji – to wielogodzinne rozważanie, analizowanie i przeżywanie różnych zdarzeń na nowo bez wyciągania wniosków, podejmowania decyzji („bezużyteczne pseudofilozofowanie”).
Zachowania kompulsywne – rodzaje, przykłady
Do najczęściej powtarzanych rytuałów należą:
- mycie rąk – odpowiedź na obsesję zanieczyszczeń;
- sprzątanie, odkurzanie, dezynfekowanie powierzchni;
- porządkowanie – ustawianie przedmiotów w określony sposób, według ścisłych zasad, aby osiągnąć symetrię lub inny, zamierzony efekt;
- liczenie – wykonywanie pewnych czynności określoną liczbę razy;
- powtarzanie – wymawianie określonych słów lub fraz w celu złagodzenia lęku, np. modlitw;
- sprawdzanie – nieustanne weryfikowanie, czy zrobiło się coś prawidłowo, np. wielokrotne powroty do domu, by upewnić się, czy drzwi zostały zamknięte po wyjściu.
U niektórych pacjentów objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych są złożone. Część rytuałów zakłada realne, a inne zupełnie oderwane od rzeczywistości związki przyczynowo skutkowe. Są zbliżone do tzw. myślenia magicznego (np. szczęśliwe buty przynoszące zwycięstwo). Przykładami kompulsji są także:
- unikanie sytuacji lub przedmiotów, które wywołują lęk;
- ciągłe prośby o zapewnienie, że wszystko jest w porządku, nie popełniło się żadnego błędu;
- zachowania neutralizujące negatywne skutki obsesji, np. dotykanie przedmiotu lewą, a potem prawą ręką, aby zrównoważyć siły;
- składanie sobie obietnic o zmianie zachowania lub postanowienia, aby uspokoić lęk związany z obsesją.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne – objawy towarzyszące OCD
Obsesjom i kompulsjom mogą towarzyszyć inne dolegliwości, takie jak:
- odrealnienie;
- zwiększony poziom stresu;
- spadek samooceny;
- depersonalizacja;
- samoizolacja społeczna;
- narastające uczucie bezradności;
- zaburzenia koncentracji, snu, odżywiania;
- tiki nerwowe.
Wiele osób bierze z ich powodu L4 online, ale nie konsultuje się dalej z lekarzami. To poważny błąd. Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne może sprzyjać rozwojowi innych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, choroba afektywna dwubiegunowa czy zaburzenia lękowe. Objawy towarzyszące OCD mogą się różnić w zależności od indywidualnych cech pacjenta oraz nasilenia zaburzenia. Dlatego ważne jest, aby każdy przypadek OCD był rozpatrywany indywidualnie, aby dostosować właściwe metody leczenia i wsparcia.
Terapia, leczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych
Do najczęściej stosowanych metod należy terapia poznawczo-behawioralna (CBT)– identyfikacja i zmiana negatywnych wzorców myślenia oraz zachowań, które prowadzą do zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego. Technika ekspozycji z reakcją zapobiegania (ERP) polega na stopniowym wystawianiu pacjenta na sytuacje wywołujące lęk w celu osłabienia reakcji na obsesje.
Terapia farmakologiczna zakłada podawanie takich leków, jak inhibitory selektywne wychwytu zwrotnego serotoniny. SSRI są często przepisywane na receptach (e-recepta także wchodzi w grę) dla pacjentów z OCD. Pomagają kontrolować i powstrzymywać objawy poprzez regulację poziomu neuroprzekaźnika. W niektórych przypadkach do farmakoterapii mogą być stosowane również inne preparaty i substancje, takie jak środki przeciwlękowe czy przeciwdepresyjne.
Pozostałe możliwości psychoterapii
Terapia rodzinna może pomóc w edukacji członków rodziny osoby z OCD. Pomoże bliskim lepiej zrozumieć i wspierać pacjenta. Współpraca rodziny może być kluczowa w procesie leczenia i radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami związanymi z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym. Stosuje się również:
- terapie grupowe pacjentów z podobnymi problemami – wymiana doświadczeń, wzajemne wsparcie oraz uczenie się od innych, jak radzić sobie z uciążliwymi symptomami;
- terapie uzupełniające: – np. naukę relaksacji, medytacji czy technik redukcji stresu, które pomagają uporać się z lękami i negatywnym nastawieniem.
Proces leczenia może obejmować zarówno terapie psychologiczne, jak i farmakologiczne, a często najlepsze wyniki przynosi ich połączenie. To kwestia indywidualna, a skuteczność poszczególnych metod terapii zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego może różnić się w zależności od pacjenta. Istotne jest monitorowanie postępów oraz dostosowywanie planu leczenia do potrzeb i reakcji pacjenta.