Zaburzenia dysocjacyjne to jedna z kategorii zaburzeń psychicznych. Wiedza medyczna w tym zakresie ciągle się zmienia, wchodzą nowe systemy klasyfikacyjne czy kryteria diagnostyczne. Zobacz, jak wyglądają objawy i leczenie pacjentów!
- Zaburzenia dysocjacyjne to kategoria zaburzeń psychicznych związanych z rozdzielaniem różnych aspektów rzeczywistości, takich jak myśli, uczucia, wspomnienia czy percepcja ciała.
- Dysocjacja może mieć podłoże w doświadczonych traumach i być mechanizmem obronnym w reakcji na silne napięcie emocjonalne.
- Zaburzenia dysocjacyjne obejmują m.in. amnezję dysocjacyjną, fugę dysocjacyjną, dysocjacyjne zaburzenia ruchu oraz stany trans i opętania.
- Diagnoza zaburzeń dysocjacyjnych może być trudna z powodu różnorodności objawów i ich podobieństwa do innych zaburzeń psychicznych lub neurologicznych.
- Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych najczęściej obejmuje indywidualnie dostosowaną psychoterapię oraz farmakoterapię, jeśli występują powiązane zaburzenia.
- Wspomaganie leczenia może obejmować techniki relaksacyjne, redukcję stresu czy medytację, jednak ostateczne decyzje dotyczące terapii powinien podejmować lekarz.
Czym jest dysocjacja? To nie zawsze groźne zjawisko
Dysocjacja to naturalny proces psychiczny, który polega na odseparowywaniu i odrębnym doświadczaniu różnych aspektów rzeczywistości. Może dotyczyć myśli, uczuć, wspomnień czy nawet percepcji ciała. W codziennym życiu dysocjacja występuje w formie błahych zdarzeń, takich jak chwilowe „oderwanie się” od otoczenia podczas długiej rozmowy czy wykonywania monotonnych czynności. Słowo pochodzi od łacińskiego dissociatio, co można przełożyć jako oznaczającego „rozdzielenie”. W psychiatrii zaburzenia dysocjacyjne oznaczają całkowity brak integracji pomiędzy:
- tożsamością;
- odczuciami;
- ciałem pacjenta.
Dysocjacja nie zawsze jest objawem chorobowym – wiele osób doświadcza jej w sposób umiarkowany i przemijający, bez większych konsekwencji dla swojego życia. Czasem może nawet przynieść ulgę w trudnych sytuacjach, chroniąc umysł przed przeładowaniem emocjonalnym (eskapizm). W takich przypadkach jest to naturalna i adaptacyjna reakcja organizmu na stres. Przykładem niegroźnej dysocjacji i utraty kontaktu z rzeczywistością mogą być:
- marzenia;
- projekcje;
- symulacje;
- wczuwanie się w sytuacje bohaterów książek, filmów etc. – współodczuwanie z fikcyjnymi postaciami.
Zaburzenia dysocjacyjne nie zawsze są tożsame z zaburzeniami konwersyjnymi
Chorobliwe dysocjacje często określa się jako zaburzenia konwersyjne. Wynika to z terminologii, jaka przez lata funkcjonowała w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób opracowywanej przez WHO. W ICD-10 pojęcia zaburzeń dysocjacyjnych i konwersyjnych były tożsame, ale już w dokumencie ICD-11 odchodzi się stosowania drugiego z określeń. W nowej wersji do opisywanej tutaj kategorii trafiły:
- grupa zaburzeń związanych z dysocjacyjnymi objawami neurologicznymi;
- dysocjacyjne zaburzenie tożsamości;
- częściowe dysocjacyjne zaburzenie tożsamości;
- zaburzenie depersonalizacja-derealizacja.
Każda z przypadłości ma osobny kod, istotny m.in. podczas wystawiania L4 online – w Polsce obowiązuje system ICD*. Amerykańskie opracowanie DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) rozróżnia zaburzenia konwersyjne od dysocjacyjnych – do pierwszej kategorii trafiają zespoły objawów czynnościowych, somatycznych czy neurologicznych. Druga grupa zawiera zaburzenia, w których przeważają dolegliwości o podłożu psychologicznym.
*system ICD-11 powinien ostatecznie wejść w życie latach 2024–26.
Traumatyczne przyczyny zaburzeń dysocjacyjnych i utraty własnej osobowości
Dysocjacja jako zaburzenie osobowości często ma swoje źródło w doświadczonych traumach. Trudne przeżycia powodują silne napięcie emocjonalne i prowadzą do przeciążenia psychicznego, co skutkuje „rozdzieleniem tożsamości” jako mechanizmem obronnym. Przyczyną mogą być zarówno jednorazowe zdarzenia, jak i długotrwałe, powtarzające się bodźce, w tym:
- wypadek samochodowy;
- gwałt;
- katastrofa naturalna;
- wojna;
- przemoc domowa;
- doświadczanie agresji, znęcania się w pracy, szkole;
- molestowanie seksualne.
W niektórych przypadkach, szczególnie w zaburzeniu dysocjacyjnym tożsamości (dawniej zwanym osobowością mnogą), pacjent przyjmuje różne, alternatywne tożsamości, które przejmują kontrolę nad zachowaniem i są zdolne do niezależnego działania. Każda z tych osobowości może mieć własne wspomnienia, cechy charakteru i umiejętności. Pacjenci, którzy przechodzą taką konwersję, potrzebują specjalistycznej terapii. Gdy chcesz poprosić o zwolnienie lekarskie online, warto skupić się na rozpoznaniu i wyleczeniu przyczyn swojej niedyspozycji, nie tylko łagodzeniu doraźnych symptomów.
Czynniki sprzyjające zaburzeniom dysocjacyjnym
Inne zespoły objawów psychicznych oraz niektóre zachowania zwiększają ryzyko dysocjacji, która będzie wymagała psychoterapii. Do wystąpienia zaburzeń z kategorii dissociative disorders mogą przyczyniać się także:
- depresja;
- osobowości borderline i histrioniczna;
- PTSD – zespół stresu pourazowego;
- uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;
- nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Objawy amnezji dysocjacyjnej. Symptomy fugi dysocjacyjnej
Amnezja dysocjacyjna to jedno z najczęstszych zaburzeń dysocjacyjnych, które charakteryzuje się nagłą utratą pamięci dotyczącej ważnych informacji o sobie lub o wydarzeniach z życia. Taka osoba często nie pamięta określonych epizodów, wydarzeń traumatycznych lub szczegółów dotyczących własnej tożsamości – amnezja ta nie jest związana z uszkodzeniem mózgu czy innymi zaburzeniami neurologicznymi, lecz ma podłoże psychologiczne. Objawy obejmują również:
- trudności z przypomnieniem sobie ważnych informacji osobistych;
- luki w pamięci;
- dezorientację czasową;
- wrażenie „budzenia się” w obcym miejscu bez świadomości, jak się do niego trafiło.
Fuga dysocjacyjna (psychogenna) to rzadkie i niezwykłe zaburzenie dysocjacyjne. Objawia się nagłym, nieplanowanym opuszczeniem domu lub codziennego otoczenia, często w połączeniu z amnezją. Osoba dotknięta fugą dysocjacyjną może podróżować na znaczne odległości, przyjmować nową tożsamość i prowadzić życie niezwiązane z dotychczasowym doświadczeniem, z którego w ogóle nie zdaje sobie sprawy. Takie nagłe opuszczenie swojego życia może trwać od kilku godzin do kilku miesięcy, a nawet lat. Pojęcia fugi dysocjacyjnej nie ma w opracowaniu ICD-11, ale wielu psychiatrów wciąż się nim posługuje.
Zaburzenia dysocjacyjne – pozostałe rodzaje
Do kategorii zaburzeń związanych z dysocjacyjnymi objawami neurologicznymi zaliczono:
- dysocjacyjne zaburzenia ruchu – powodują problemy z ruchami ciała, takie jak paraliż, osłabienie czy trudności z koordynacją bez podłoża neurologicznego;
- drgawki dysocjacyjne – nieepileptyczne konwulsje. Pacjenci z tym zaburzeniem dysocjacyjnym doświadczają napadów drgawek, które przypominają te związane z padaczką;
- znieczulenie dysocjacyjne z utratą czucia – utrata zdolność do odczuwania wrażeń zmysłowych, np. widzenia, słyszenia, dotyku, bólu w określonych częściach ciała.
Ważną kategorię zaburzeń dysocjacyjnych stanowią stany trans i opętania – pacjent traci kontrolę nad swoim ciałem i zachowaniem, często przybierając rolę innej postaci lub istoty. Ważnym czynnikiem rozpoznania jest mimowolne inicjowanie objawów – pojawienie się symptomów w kontekście lub na skutek obrzędów religijnych, duchowych, kulturowych nie jest zaburzeniem psychicznym.
Zespoły dysocjacyjne diagnozowane rzadziej
Pozostałe przypadki zaburzeń obejmują również;
- zespół Gansera – rzadka, trudna do rozpoznania przypadłość. Objawia się nietypowymi, często absurdalnymi zachowaniami (np. trudnością z korzystaniem z podstawowych przyrządów, narzędzi, takich jak sztućce) i odpowiedziami na proste pytania. Ekstremalnym „wyjątkom w sprawności intelektualnej” mogą towarzyszyć amnezja, halucynacje czy dezorientacja;
- stupor, osłupienie dysocjacyjne – zmniejszona reakcją na bodźce zewnętrzne, niemożność ruchu lub mowy (jednostka wykreślona z ICD-11).
Diagnoza i leczenie zaburzeń dysocjacyjnych
Diagnozowanie dysocjacji często bywa trudne ze względu na różnorodność objawów oraz ich podobieństwo do innych zaburzeń psychicznych lub neurologicznych. W procesie diagnozy ważna jest dokładna analiza historii pacjenta, objawów oraz wykluczenie innych możliwych przyczyn. Lekarz lub psychoterapeuta może posłużyć się rozmaitymi narzędziami diagnostycznymi:
- wywiadem klinicznym;
- kwestionariuszami dla pacjenta;
- testami psychologicznymi.
Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych zazwyczaj obejmuje podejście wielokierunkowe, dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Najczęściej stosowaną metodą jest psychoterapia, która może przyjmować różne formy, takie jak terapia poznawczo-behawioralna (CBT), terapia psychodynamiczna, terapia skoncentrowana na traumie czy terapia rodzinna. Lekarz może wprowadzić też farmakoterapię, szczególnie gdy objawy są powiązane z innymi zaburzeniami. Leki wydawane na receptę (także jako recepta online) mogą obejmować:
- antydepresanty;
- środki przeciwlękowe;
- stabilizatory nastroju.
Zaburzenia dysocjacyjne to poważny problem, którego nie należy lekceważyć. Podstawowe metody terapii można wspomagać m.in. technikami relaksacyjnymi, redukcji stresu czy medytacją. O rodzaju leczenia, dawkach lekach czy sposobach łagodzenia dolegliwości powinien zdecydować lekarz.