Syndrom wypalenia zawodowego może dotknąć każdego pracownika. Nie tylko negatywnie odbija się na wydajności i jakości wykonywanej pracy, lecz także jest w stanie wywołać istotne konsekwencje zdrowotne. W jaki sposób nadmierny i długotrwały stres powoduje wyczerpanie fizyczne i emocjonalne?
Pozostawanie organizmu w ciągłym napięciu, które ma związek z kwestiami zawodowymi i ich konsekwencjami, prędzej czy później odbije się na zdrowiu. Statystyki pokazują, że problem dotyka coraz więcej osób – w różnym wieku, wykonujących odmienne obowiązki zawodowe. Wypalenie zawodowe często uważa się za poważną chorobę cywilizacyjną, choć z formalnego punktu widzenia jest „tylko” syndromem, który powstaje w związku z przewlekłym stresem zawodowym. Niektórym pomaga wsparcie psychologa lub psychoterapeuty. Inni pacjenci mogą potrzebować poważniejszych zmian w swoim życiu, nie tylko nowego miejsca pracy.
Wypalenie zawodowe, burnout syndrom – definicja, najważniejsze pojęcia
Opisywaną przypadłość określa się na wiele sposobów. Kiedy mowa o wypaleniu zawodowym, syndromie wypalenia zawodowego lub burnout syndromie zawsze chodzi o to samo. Jedną z czołowych postaci, dzięki którym nauka w ogóle zgłębia ten problem współczesnego świata, jest Christina Maslach – amerykańska profesor psychologii. Jej koncepcje i zaproponowane przez nią metody nie są jednak jedynymi w użyciu. Definicję wypalenia zawodowego można ująć jako psychologiczny stan wyczerpania emocjonalnego i fizycznego, który stanowi reakcję organizmu na przewlekły stres w pracy. Należy do grupy tzw. neurastenii.
Aspekty wypalenia zawodowego
Życie zawodowe przekłada się na parametry fizjologiczne, ale ma też wpływ na funkcjonowanie w rodzinie czy społeczeństwie. Trudno wyznaczyć jasną, precyzyjną granicę pomiędzy trudniejszym okresem w pracy a pierwszymi objawami syndromu. Problem wypalenia zawodowego jest niezwykle złożony. Według prof. Maslach ma 3 podstawowe aspekty:
- emocjonalny;
- interpersonalny;
- poznawczy.
Główne przyczyny wypalenia zawodowego
Syndrom burnout może rozwijać się pod wpływem wielu różnych czynników. Bezpośrednią przyczyną jest silny, długo utrzymujący się stres. Zdenerwowanie pojawia się w wielu różnych sytuacjach i okolicznościach. Charakterystyczne objawy najczęściej są skutkiem oddziaływania wielu faktorów, które można przypisać m.in. do następujących grup:
- relacje międzyludzkie;
- typ wykonywanej pracy, poziom obciążenia;
- kwestie organizacyjne;
- indywidualne predyspozycje i tryb życia.
Geneza syndromu burnout u osób wypalonych zawodowo
Do rozwoju syndromu wypalenia zawodowego mogą przyczyniać się takie okoliczności i zdarzenia, jak:
- nadmiar obowiązków i brak odpoczynku;
- wewnętrzne konflikty i rywalizacja ze współpracownikami;
- brak możliwości lub konieczność szybkiego zdobywania nowych kompetencji istotnych w branży;
- niewystarczające wsparcie przełożonych, koleżanek i kolegów;
- zbyt wysokie wymagania, niemożność zrealizowania narzuconych lub własnych celów;
- presja czasu, kierownictwa, rodziny;
- niezadowalające efekty pomimo ogromnego wysiłku i zaangażowania;
- brak równowagi pomiędzy pracą a życiem prywatnym;
- perfekcjonizm, nieumiejętność radzenia sobie z jakąkolwiek krytyką;
- rutyna, monotonia, wykonywanie wciąż tych samych czynności
- perspektywy – ryzyko utraty pracy lub innego niepowodzenia, niskie wynagrodzenie.
Wypalenie zawodowe – czynniki ryzyka. Kto jest najbardziej narażony?
U każdego pracownika mogą występować stany depresyjne i inne symptomy problemy związane z wypaleniem zawodowym. Doświadczenie, staż czy wiek mają coraz mniejsze znaczenie. Lekarze i psycholodzy alarmują, że coraz częściej pojawiają się problemy i symptomy wypalenia zawodowego u osób przed 30. rokiem życia. Podstawowe czynniki ryzyka rozwoju syndromu burnout to:
- wykorzystywanie hierarchii służbowej;
- brak szacunku;
- duże ambicje;
- silne skupienie na pracy;
- narażenie na udział w traumatycznych zdarzeniach, ich widok;
- zagrożenie zdrowia i życia.
Najwięcej przypadków wypalenia odnotowuje się w zawodach związanych z dużą odpowiedzialnością, sytuacjami stresowymi, świadczeniem usług i pomocy oraz częstymi kontaktami z innymi ludźmi. Osoby pracujące w trudnych warunkach częściej biorą L4 online. Oto lista profesji najbardziej narażonych na negatywne konsekwencje dla zdrowia psychicznego:
- lekarze;
- psycholodzy;
- pielęgniarki;
- ratownicy medyczni;
- strażacy;
- policjanci;
- żołnierze;
- nauczyciele;
- menedżerowie;
- handlowcy, sprzedawcy;
- pracownicy obsługi klienta;
- opiekunowie medyczni;
- pracownicy hospicjów.
Jak rozwija się syndrom wypalenia zawodowego? Symptomy i fazy wypalenia
Istnieje kilka koncepcji pojęcia wypalenia zawodowego i jego etapów. Część publikacji koncentruje się na kolejnych stadiach i typowych dla nich objawach, inni przedstawiają szerszy obraz. Przykładowo Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne wyróżniło 5 faz, które ilustrują stan i nastawienie pacjenta na różnych etapach rozwoju zawodowego oraz pracy w konkretnej branży czy jednej firmie.
Syndrom burnout według APA to kolejno:
- miesiąc miodowy pracownika – maksimum zadowolenia z pracy, często ekscytacja nowym rozdziałem w karierze;
- przebudzenie – pierwotny entuzjazm znika, a rzeczywistość coraz mocniej odbiega od oczekiwań i wcześniejszych wyobrażeń;
- szorstkość – utrzymanie efektywności zabiera coraz więcej sił, reakcje stają się coraz bardziej emocjonalne, dochodzi do coraz częstszych i poważniejszych kłótni ze współpracownikami;
- pełnoobjawowy syndrom wypalenia zawodowego – chroniczne zmęczenie i poważne problemy psychiczne, coraz silniejsza chęć odcięcia się od aktualnej pracy;
- odradzanie pracownika – usuwanie negatywnych skutków burnoutu. Powrót do dawnej dyspozycji bywa możliwy tylko po zmianie miejsca pracy, stanowiska lub zakresu obowiązków.
Pełnoobjawowe wypalenie zawodowe – stadia syndromu burnout
Każda z wymienianych przez APA faz nie jest jednolita – nie ma zero-jedynkowego przejścia, tylko stopniowo pojawiają się symptomy charakterystyczne dla kolejnego stopnia rozwoju. Niektórzy dzielą je na jeszcze kolejne, „mniejsze” i bardziej szczegółowe części.
3 etapy wypalenia zawodowego sensu stricto to:
- wyczerpanie emocjonalne – brak energii, zmniejszenie zasobów mentalnych, poczucie wyeksploatowania, spadek zaangażowania i efektywności;
- depersonalizacja i cynizm – mechaniczne podejście do obowiązków, zwiększona nerwowość i kłótliwość, traktowanie innych osób z dystansem oraz „chłodnym profesjonalizmem”, coraz niższa empatia oraz większa niechęć i obojętność wobec ludzi spotykanych w pracy;
- obniżenie oceny własnych dokonań – poczucie braku sukcesów, deprecjonowanie własnych kompetencji i pozycji, brak kontroli nad jakością i terminowością wykonywanych zadań, często syndrom oszusta (narastające przekonanie, że dotychczasowe rezultaty to efekt szczęścia lub pomocy przełożonych i współpracowników, a nie własnych umiejętności i wysiłków).
Główne objawy wypalenia zawodowego
Każdy przypadek syndromu burnout może mieć inny przebieg. Niektóre oznaki pokrywają się z symptomami poważnych schorzeń psychicznych, dlatego kwestia różnicowania objawów jest niezwykle trudna. Na podstawie subiektywnie odczuwanych wrażeń nie można wydawać wiążącej oceny. Najpierw trzeba się skonsultować z lekarzem, a w razie konieczności przeprowadzić szereg badań pod kątem możliwych zaburzeń.
Zazwyczaj kłopoty z wypaleniem zawodowym dotyczą pacjentów, którzy skarżą się na:
- ciągły stres;
- przeciążenie zadaniami, obowiązkami;
- niemożliwość odzyskania sił, energii do pracy pomimo odpoczynku czy urlopu;
- apatię, zobojętnienie;
- coraz niższe zaangażowanie i efektywność;
- utratę dawnej przyjemności z wykonywania obowiązków;
- problemy ze snem;
- zaburzenia koncentracji;
- wybuchy gniewu, płaczu;
- toksyczną atmosferę w pracy
- bóle i zawroty głowy;
- nudności, bóle brzucha;
- wysokie ciśnienie i tętno.
Wypalenie zawodowe – rozpoznanie. Wytyczne WHO, klasyfikacja ICD-11
Wielu pacjentów pyta, czy można uzyskać zwolnienie lekarskie z powodu syndromu wypalenia zawodowego. Na początku 2022 r. WHO uwzględniło opisywaną przypadłość w International Classification of Diseases, w sekcji dotyczącym problemów związanych z pracą lub bezrobociem. W Polsce ZUS wciąż używa standardu ICD-10, wdrożenie nowego dokumentu planowane jest obecnie na 2024 rok. Do końca 2023 r. planowane jest zakończenie przekładu.
Formalnie nie można jeszcze dostać L4 na wypalenie zawodowe, ale w praktyce lekarz może zdiagnozować inną przypadłość o podobnych objawach i to nią uzasadnić niezdolność pacjenta do pracy. Według WHO i międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-11 do rozpoznania wypalenia zawodowego potrzeba wypełnienia 3 głównych kryteriów diagnostycznych:
- poczucie wycieńczenia, wyczerpanie energii;
- negatywny stosunek do pracy, obowiązków i ludzi – cynizm, zwiększony dystans, obojętność;
- obniżenie wydajności w pracy.
Psychologiczne i somatyczne skutki wypalenia zawodowego
Konsekwencje syndromu wypalenia zawodowego zależą głównie od objawów oraz ich nasilenia. Fizyczne i psychiczne zmęczenie sprzyja rozwojowi różnorodnych dolegliwości. Czasami to inne schorzenia sprzyjają rozwojowi burnoutu. Osoby wypalone częściej zapadają na następujące choroby o podłożu psychologicznym:
- depresja;
- zaburzenia lękowe;
- wahania nastrojów;
- alkoholizm i inne nałogi.
Wypalenie zawodowe obniża ogólną odporność organizmu i negatywnie wpływa na pracę wielu układów ludzkiego ciała. Silny lub przewlekły stres może doprowadzić do wielu chorób oraz objawów somatycznych. Najpoważniejsze spośród nich do:
- zaburzenia sercowo-naczyniowe:
- nadciśnienie tętnicze;
- choroba wieńcowa (niedokrwienie);
- zawał serca;
- choroba wrzodowa żołądka i jelit;
- zaburzenia snu – bezsenność, trudności z zasypianiem, płytki sen, koszmary;
- nadmierne napięcie mięśniowe, w konsekwencji ból pleców;
- problemy z oddychaniem;
- częstsze infekcje – podatność na przeziębienie, grypę etc.
Leczenie, porady dla pacjentów z wypaleniem zawodowym
Terapia oraz pozostałe zalecenia wynikają z aktualnego stanu zdrowia, dolegliwości zgłaszanych przez pacjenta oraz rozpoznanego stadium wypalenia. Kiedy pojawia się poczucie niepokoju, irytacja, bezsenność, kolejne zakażenia, pomóc może dłuższy urlop. Taki ruch może być w interesie zarówno pracownika, jak i pracodawcy. Drugi etap pełoobjawowego syndromu wymaga znacznie dłuższej rekonwalescencji. Czasami lekarze wprost radzą, by zmienić miejsce pracy, zawód, a nawet miejsce zamieszkania. Trzeba znaleźć właściwy balans pomiędzy życiem zawodowym, wypoczynkiem, rodziną i rozwojem osobistym.
Leczenie skutków wypalenia zawodowego
Jeśli wypalenie zawodowe doprowadziło do istotnych zmian w funkcjonowaniu organizmu, konieczne może być leczenie zachowawcze, farmakologiczne, objawowe, operacyjne… Chorzy powinni ściśle przestrzegać zaleceń, które dotyczą objawów fizycznych i ryzyka powikłań. Jeśli lekarz przepisał leki np. na nadciśnienie albo niedokrwienie serca, wystawiona recepta online powinna zostać zrealizowana bez zbędnej zwłoki. W IKP można sprawdzić indywidualne wskazania w zakresie dawkowania i inne informacje od specjalisty, więc nie z każdą wątpliwością trzeba chodzić do przychodni.
Jak zapobiegać wypaleniu zawodowemu?
Eksperci podkreślają znaczenie precyzyjnej i zrozumiałej komunikacji, podejmowania decyzji w zgodzie ze sobą oraz odpowiedniego nastawienia w profilaktyce syndromu burnout. Warto również przestrzegać najważniejszych zasad spod znaku Work & Life Balance:
- czas na relaks, hobby i wypoczynek jest równie ważny, jak praca;
- dbanie o własny organizm – wysypianie się, zbilansowana dieta, ćwiczenia fizyczne;
- realistyczne podejście do stawianych celów i podejmowanych wyzwań;
- budowanie poczucia własnej wartości i obniżenia wrażliwości na stres;
- walka z rutyną, otwartość na nowe możliwości.
Aby uniknąć wypalenia zawodowego, należy zadbać zarówno o kwestie związane z pracą, jak i sprawy prywatne oraz zdrowy, zrównoważony tryb życia. Tutaj inicjatywa jest po stronie pracownika. Pracodawcy również powinni zadbać, by ich podwładni dobrze czuli się w pracy i efektywnie wykonywali swoje zadania.